پارچه ی مخمل از آغاز تا امروز
تعریف پارچه ی مخمل(کخما)
پارچه ی مخمل سالهاست که در طراحی مد و تزئینات منزل نقش مهمی دارد و احساس و ظاهرش آنرا به پارچه ای ایده آل برای طراحی تبدیل کرده است. این پارچه کم خواب می باشد و خواب داشتن مخصوص پارچه مخمل است که پرزهای آن به یک طرف خواب دارند. پارچه ی مخمل ابریشمی می باشد که روی آن کرک دار و پوشیده از پرزهای کوتاه و چیده شده و براق و صاف و نرم است و پشت آن دارای بافت ساده می باشد. ممکن است تار و پود و پرز پارچه ی مخملی همه از ابریشم باشند و یا اینکه فقط پرزهای آن ابریشمی و تار و پود که بافت زمینه را تشکیل می دهد پنبه ای و یا کتانی باشد.(در اصل پرزها از جنس ابریشم هستند اما امروزه از پنبه و الیاف مصنوعی برای پرز استفاده می کنند) از این پارچه برای لباس های مردانه و زنانه، کت و دامن،لباس شب،پرده،مبلمان استفاده می شود.
تاریخچه مخمل
مخمل بافی کم و بیش در یک زمان در ایران و چین و ایتالیا تکامل یافت(قرن یازدهم) از مراکز عمده مخمل بافی در ایران در سده های گذشته می توان به کاشان، یزد،اصفهان،تبریز،هرات و مشهد اشاره کرد که یزد از نظر تولید مخمل بر همه پیشی داشت.
به طور کلی می توان گفت طراحی پارچه در ایران در دوره سلجوقی جنبه ظرافت هنری پیدا کرد.زیرا با عوامل سنتی نقاشی ایران درآمیخت. ضمن اینکه در دوره ی مغول با هنر با نقاشی چینی و در دوره ی صفوی با ذوق هنرمندان ایرانی تلطیف شد و شاهکارهایی بی نظیر را به وجود آورد. نفیس ترین پاره دستبافت ایرانی که علت تمایز آن با سایر دست بافت ها در طرح زیبا و رنگارنگ، مواد مرغوب و پیچیدگی در روش بافت است،مخمل بود.
در دوره ی ایلخانان(از 1258 تا 1336 میلادی) مرکز تهیه کمخا شهر نیشابور بود.چنانکه "ابن بطوطه" به آن اشاره کرده است، این پارچه به هندوستان صادر می شد.
در دوره ی تیموریان _از 1369 تا 1500 میلادی) پارچه های مخمل به صورت مخمل پرزدار و مخمل کم پرز تولید می شد و بافتن انواع پارچه های مخمل عالی رواج داشته است. این صنعت در این دوره به شهرهایی مثل اصفهان و تبریز وارد شده و رونق گرفته است. ورود مخمل بافی به حوزه ی شهرستان کاشان کنونی را از این دوره می دانند.
در دوره ی صفویان(1503 تا 1736 میلادی) در اصفهان کارگاه های مخمل بافی بسیاری تاسیس شد و استادان ماهری در این صنعت تربیت شدند.از این جمله " غیاث الدین نقش بند" است که اهل یزد بود و توانست با هنر خود به دربار صفوی نیز راه یابد.در این دوره مخمل های منقوش با پرز یکدست و گاه مخمل برجسته با تار و پودی از طلا و نقره بافته می شد.
مخمل بافی نیز در کنار دیگر صنایع نساجی در این دوره بیش از پیش شکوفا شد و پیشرفت های چشمگیری در نوع بافت، رنگ آمیزی و طرح و نقشه آن بوجود آمد. از آنجایی که پارچه مخمل دارای انواع مختلف بوده و لحاظ طرح و نقشه بسیار متنوع می باشد،لذا با گسترش این هنر در جامعه از مخمل در البسه و دیگر لوازم زندگی مانند لباس عروس، روتختی، سجاده،عبا و کت،پرده و روی مبل و صندلی استفاده گردید. در زمان صفوی مخمل های منقوش بسیار با بارزش و گرانبهایی تولید شد که بیشتر آنها به عنوان هدیه به پادشاهان اروپا فرستاده می شد.
در دوره ی قاجار(از 1779 تا 1952 میلادی) مخمل های ابریشمی ممتازی در کاشان و آران بیدگل تولید می شد که به آن "حسین قلی خانی" گفته می شد. مخمل ایرانی از بهترین پارچه های آن زمان بود و هم اکنون نمونه های آن در موزه های سراسر جهان یافت می شود.
در دوره پهلوی که کارخانه های ماشینی پارچه بافی در کشور تاسیس شدند، دیگر از کارگاه های سنتی پارچه نشانی نبود و مخمل نیز به سرنوشت سایر پارچه های سنتی ایران دچار شد و به اسارت ماشین و دستگاه های اتوماتیک درآمد.امروزه خبری از کارگاه های مخمل بافی نیست و به ندرت می توان در خاطرات مردان و زنان کهنسال خاطره ای از آن یافت.
روش بافت
پارچه مخمل به دو روش بافته می شود:
- پارچه را به صورت دولا می بافند به طوریکه روی هر دو پارچه رو به روی هم و نخ پرز تار بین هر دو پارچه قرارگیرد. نخ پرزها با تیغه چاقویی که دارای حرکات متناوب است و پس و پیش می رود، بر روی دستگاه بافندگی چیده شده و دو لایه مخمل از یکدیگر جدا می شوند.
- پرزهای تار بر روی سیم های جداکننده بالا می آید و به همان روش پودگذاری در جای خود گذارده می شوند و سپس در حالی که سیم ها به عقب کشیده می شوند، پرزهای تار بریده می شوند.
انواع مخمل
پارچه مخمل از لحاظ نوع خواب، دو نوع است:
- مخمل یک رو
- مخمل دورو یا دو خوابه که هر دو طرف آن پرزدار است.
به طور کلی دو نوع مخمل از لحاظ بافت وجود دارد:
- مخمل برجسته: در کارگاه های خاصی تولید می شود و زمینه ای مثل گلیم و بخشی برجسته مثل فرش دارد و قسمتی از آن پرزدار و قسمتی دیگر ساده بافته می شود.
- مخمل ساده: مخمل ساده نیز در سراسر دارای پرز است.
از لحاظ نقش نیز مخمل دارای دو نوع است:
- یکی مانند فرش نقش کشیده شود و بافنده طبق نقشه آن را می بافد، مانند نقوش انسانی،هندسی،اسلیمی،خطاطی و مناظر طبیعت
- دیگری با ابراز ساده ای به نام مشته بر روی مخمل ساده نقوش هندسی،مانند نیم دایره و یا تمام دایره یا شبیه آن ایجاد می کنند.
بافت مخمل به دو روش مخمل ساده و مخمل نقش برجسته از طریق دستگاه نساجی انجام می شود. هنرمندان برای تولید این پارچه از ابریشم طبیعی استفاده کرده و نقش های اصیل و سنتی به وجود می آورند. در بافت مخمل، تار یا چله به کار رفته که تولید پرز یا نقش برجسته باشد، از ارزش بالاتری برخوردار است.
انواع مخمل های متداول عبارتند از: مخمل کبریتی، مخمل بقیرا، مخمل پانی، مخمل پودی یا نخی، مخمل کراش،مخمل گلدار، مخمل نکری.
- مخمل کبریتی
نام این پارچه احتمالا از واژه ی فرانسوی cordeduroi به معنی طناب پادشاه گرفته شده است.
بافت آن راه راه (باریک یا پهن) شبیه به کبریت است. پارچه ای محکم و بادوام است، زمینه ی بافت آن از نخ پنبه (می تواند از نوع تافته نیز می باشد) و خطوط عمودی آن از پرزهای چیده شده است که به وسیله سیستم اضافی نخ های پود تشکیل می شود.پرزها معمولا پنبه ایست گرچه در بعضی مواقع الیاف مصنوعی نیز استفاده می شود.
از این پارچه برای لباس بچه ها،کت و دامن و شلوار استفاده می شود.
مراقبت درست باعث میشود تا این راه راه های برجسته از بین نرود. قبل از انداختن در ماشین لباس شویی، دکمه ها و یا زیپ لباس را تا انتها ببندید.از آب گرم، شوینده و تنظیمات معمولی لباس شویی استفاده کنید.
قبل از اینکه لباس ها رو داخل خشک کن بریزید، کمی آن را بتکانید. قبل از اینکه کامل خشک شود (وقتی که کمی نم دارد) از خشک کن خارج کنید و آویزان کنید تا خشک شود. موقع اتو کردن از پشت پارچه اتو بزنید، و اگر دیدید که برجستگی راه راه ها از بین رفته، میتوانید خیلی آرام با کمک یک فرچه دوباره تر و تازه ش کنید.
مخمل بقیرا
نوعی از مخمل است که از پرزهای آن بریده نشده و نرم و زمینه بافت آن کمی خشن و هر دو یک رنگ است.
روی پارچه را به رزین سنتیک یا مواد شیمیایی دیگر تکمیل می کنند و به پرزهای قابلیت ارتجاعی و جهندگی می دهند. این نوع مخمل برای لباس شب و اشارپ (سالی برای پیچیدن دور شانه ها) استفاده می شود.
- مخمل پانی
پانی از واژه ی فرانسوی به معنی پلوش(پرز) مشتق شده است . مخملی سبک با سطحی براق و شفاف است که پرزها صاف و در یک جهت قرار می گیرند و با غلتک های سنگین کوبیده می شود. این پارچه دارای قابلیت کشسانی نیز می باشد.امروزه آن را با طرح های چاپی و یا با رنگ ساده تولید می کنند.
- مخمل کراش
در این نوع مخمل پرزها در یک یا چند جهت به صورت صاف پرس می شوند تا ظاهری با درخشندگی غیرثابت به پارچه بدهند.
- مخمل گلدار
این پارچه داران خطوط راه راه با حالتی ابریشمی است و برای لباس بچه ها و لباس های مهمانی مورد استفاده قرار می گیرد.
مخمل نکری
در این نوع مخمل زمینه با یک رنگ و پرزها با رنگی دیگر بافته می شوند و ظاهری قوس و قزحی به پارچه می بخشند.در زمان ناصرالدین شاه قاجار بانوان از این پارچه برای دوخ و دوز شلیته استفاده می کردند.
آیا مخمل همان جیر است؟
جیر و مخمل به دلیل لطافت و نرمی شباهت بسیار با هم دارند اما به دلیل تنوع در تولید، مدل های مشابه بسیار دارند در اصل پارچه جیر، پارچه ای لوکس است که در کیف های دستی، لباس، مبلمان و کفش از آن استفاد می شود. جیر، چرم ظریفی است که به گرد و غبار، خاک و پاره شدن بسیار حساس است و به دلیل تولید جیرهای مصنوعی که شباهت بسیاری به مخمل دارد با مخمل اشتباه گرفته می شود.
اما مخمل نوعی پارچه کرکی است که از ابریشم، پنبه، کتان یا پشم بافته میشود. مخمل به علت دشواری ساخت و تولید، معمولاً جزء پارچه‌های اشرافی و لوکس محسوب میشود؛ گرچه با پیشرفت فناوری روز، تولید آن هزینهٔ کمتری پیدا کرده‌است. صفت «مخملی» اشاره مستقیم به لطافت و نرمی این نوع پارچه دارد و منظور از آن «به نرمی مخمل» است. این پارچه قدمتی طولانی در تاریخ منسوجات دارد و امسال دوباره و پس از چند دهه به دنیای مد بازگشته است.
امروز این دو مدل پارچه را در طراحی‌های برند‌های مشهور و در لباس‌های ستارگان مد مشاهده می‌کنیم. هرچند این پارچه به خودی خود زیباست اما ست کردن یک لباس مخملی یا جیر کار آسانی نیست و برای داشتن تیپ مدرن وامروزی با این پارچه باید نکاتی را رعایت کرد مثلا یکی از بهترین روش ها استفاده از اکسسوری مخملی است و یا استفاده از فقط یک لباس مخمل، مخمل یا جیر را میتوان با چرم یا پارچه پولکی، جین یا کشباف ساده، پارچه پشم یا بافتنی به کار برد. برای پوشیدن مخمل جسارت در انتخاب رنگ به خرج دهید.
امسال با توجه به مد شدن جنس مخملی یا جیر یا کلا پارچه پرز دار، از جیر های مات گرفته تا مخمل های براق پرز بلند و پرز کوتاه طرح دار یا ساده با گلدوزی و ربان دوزی و شماره دوزی یا ترکیب با پارچه های ساده یا طرح دار تمام تکه های لباس را مثل شلوار یا بلوز مانتو یا دامن شامل میشود و علاوه بر آن اکسسوری مخملی یا جیر به متنوع ترین شکل خود در بازار موجود است.
نکات پیشنهادی در نگهداری پارچه مخمل
- اگر روی پارچه مخمل آب یا هر مایع دیگری ریخته شد، هرگز برای تمیز کردن آن دستمال را محکم و با فشار روی پارچه مخمل نکشید چرا که بافت های آن ساییده شده و از بین می رود.
- از حوله یا پارچه جاذب رطوبت استفاده کنید و آن را روی مخمل خیس قرار دهید تا رطوبت را جذب کند.
- اجازه دهید پارچه مخمل مرطوب در مجاورت هوا خشک شود.
- ضربه های شدید بر روی پارچه مخمل می تواند پرزهای ریز آن را آسیب بزند.
- اگر پرز یا تارهای مو به پارچه مخمل چسبیده باشد و یا احساس کردید گرد و غبار روی کوسن مخملی رنگی تان نشسته است، از جاروبرقی استفاده کنید تا بدون آسیب به بافت نرم پارچه مخمل پرز، مو و گرد و خاک را از روی مخمل بزداید.